زندگینامه حضرت آیت الله العظمی سید علی حسینی سیستانی دام ظله
زندگینامه حضرت آیت الله العظمی سید علی حسینی سیستانی دام ظله
تاریخ ولادت : ۱۳۴۹۰.ق
مقدمه
برآیند نیم قرن حوزه درس حضرت آیت الله العظمی خوئی قدس سره چنان والا و نمایان بوده است که می توان آن را پربارترین و ناب ترین دستاورد اندیشه اسلامی در عرصه علوم و معارف دینی برشمرد؛ زیرا در آن حوزه، فضلا و اندیشمندان بزرگی به علم آموزی پرداخته اند که هر یک به سهم خود مسئولیت پیگیری اندیشه و ایده های ناب استاد و تلاش های وی در راه اسلام و علم و جامعه را بر دوش گرفته وامروز بیشتر آنان خود از استادان حوزه های مختلف علمیه به خصوص در نجف اشرف به شمار می روند و حتی برخی از آنان به شایستگی و جایگاه علمی و اجتماعیِ چندانی رسیده اند که خود به تنهایی می توانند مسئولیت پرورش و آموزش و هدایت امت اسلام را در روزگار ما عهده دار شوند.
یکی از تأثیر گذار ترین و برجسته ترین این بزرگان، استاد بزرگوارمان حضرت آیت الله العظمی سیدعلی حسینی سیستانی دام ظله از نامورترین شاگردان حوزه درس مرحوم آیت الله العظمی خوئی قدس سره در نبوغ و دانش و فضل و شایستگی می باشند که در این نوشتار به برخی از ابعاد گوناگون شخصیت این چهره بزرگ علمی خواهیم پرداخت:
ولادت و تربیت
ایشان در نهم ربیع الاول سال ۱۳۴۹ هجری قمری در خانواده ای متدین و مشهور به علم و دانش در مشهد مقدس رضوی به دنیا آمد. پدرش «سید محمّد باقر» عالمی مقدّس، و مادرش علویه ای والا مقام، فرزند «علاّمه سیّد رضا مهربانی سرابی» بود. جدّ وی عالم جلیل القدر «سیدعلی سیستانی» بود که علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب طبقات اعلام الشیعه در باره اش چنین آورده است:
«وی از شاگردان ملاعلی نهاوندی در نجف اشرف، و از شاگردان مجدّد شیرازی در سامرّا بود. وپس از آن در زمره خواص سید اسماعیل صدر در آمد و در حدود سال ۱۳۱۸ هجری به مشهد امام رضا علیه السلام بازگشت و در آن جا رحل اقامت افکند و با بهره وافری که از دانشِ و پارسایی و صلاح برده بود، به جایگاه بلندی دست یافت«.
در میان شاگردان نام آور او می توان از فقیه بزرگ شیخ محمد رضا آل یاسین قدس سره یاد نمود.
خاندان حضرت استاد دام ظله که از سادات علوی حسینی هستند، سده یازدهم هجری در اصفهان می زیستند. از سرشناسان آن خاندان در روزگار یادشده می توان فیلسوف پرآوازه(محمد باقر داماد) صاحب کتاب قبسات اشاره نموده یکی از نوادگان وی به نام «سید محمد» در عهد پادشاهی سلطان حسین صفوی به مقام شیخ الاسلامیِ سرزمین سیستان رسیده و به آن دیار انتقال یافته و از آن پس، او و خانواده اش در همان جا سکنا گرفته اند. نخستین فرد از این خاندان که به مشهد رضوی رهسپار شد، مرحوم «سید علی» بود که برهه ای را در مدرسه مرحوم ملا محمد باقر سبزواری ماند وبرای ادامه تحصیل، ابتدا به نجف اشرف رفت و سپس رهسپار سامرّا شد.
استاد ما دام ظله در زادگاه خود پرورش یافت و دروس ابتدایی و مقدمات را همان جا فرا گرفت. وی در پنج سالگی به فراگیری قرآن پرداخت و پس از آن به یادگیرد خواندن و نوشتن و دروس ابتدایی، به مدرسه دار التعلیم دینی رفت و همزمان با تحصیل در آن مدرسه، هنر خوشنویسی را نزد استادش «میرزا علی آقای ناظم» آموخت.
در نخستین ماه های سال ۱۳۶۰ هجری قمری با راهنمایی پدر بزرگوارش به فراگیری مقدمات علوم حوزوی پرداخت و شماری از کتاب های ادبی مانند شرح الفیه سیوطی، مغنی ابن هشام، مطوّل تفتازانی، مقامات حریری، و شرح نظام را نزد مرحوم ادیب نیشابوری و دیگر استادان فن خواند و شرح لمعه و قوانین را از مرحوم سید احمد مدرّس یزدی معروف به «نهنگ» فرا گرفت. تعدادی از کتب سطوح عالیه همچون مکاسب و رسائل و کفایه را از آیت الله میرزا هاشم قزوینی آموخت و چند کتاب فلسفی مانند شرح منظومه سبزواری وشرح حکمه الاشراق و اسفار را در محضر مرحوم ایسی خواند. شوارق الالهام را از شیخ مجتبی قزوینی فرا گرفت و برای تحصیل معارف وحیانی در حوزه درس مرحوم آیت الله میرزا مهدی اصفهانی(متوفای اواخر سال ۱۳۶۵ هجری قمری) حاضر شد. وی همچنین در حوزه درس خارج میرزا مهدی آشتیانی صاحب تعلیقه بر شرح منظومه و مرحوم آیت الله میرزا هاشم قزوینی قدس سره ما حضور یافت.
ایشان در اواخر سال ۱۳۶۸ هجری قمری راهی حوزه علمیه شهر مقدس قم شد و در بحث های خارج فقه و اصول مرجع بزرگوار آیت الله سید حسین طباطبائی بروجردی قدس سرّه شرکت نمودند و بسیاری از مهارت های فقهی و دیدگاه های رجالی و حدیثی را از ایشان فرا گرفتند وافزون بر این، از حوزه درس فقیه بزرگوار سید محمد حجت کوه کمره ای قدس سره نیز بهره فراوان بردند.
در سال های اقامت در قم، با مرحوم علاّمه سید علی بهبهانی عالم معروف شهر اهواز که از پیروان مکتب فقهی محقق تهرانی بود، پیرامون برخی از مسائل قبله شناسی، نامه نگاری هایی انجام داد و در نامه های خود، به رغم دفاع سید بهبهانی از دیدگاه های محقق تهرانی، برخی از دیدگاه های وی را به نقد کشید. این مکاتبات تا آن جا ادامه یافت که مرحوم سید بهبهانی طی نامه ای در ۷ رجب ۱۳۷۰ هجری قمری، به حضرت استاد دام ظله که در آن تاریخ جوانی بیست ویک ساله بود نوشت و در آن مهارت علمی وی را با تعبیر «عمده العلماء المحققین و نخبه الفقهاء المدققین» ستود و ادامه بحث در خصوص موضوع قبله را به دیدار حضوری با ایشان در هنگام تشرّف به زیارت امام رضا علیه السلام موکول کرد.
در اوایل سال ۱۳۷۱ هجری قمری حضرت استاد دام ظله شهر مقدّس قم را به قصد اقامت در نجف اشرف کانون علم و فضیلت حوزه های علمیه ترک کرد. ایشان سالگرد اربعین امام حسین علیه السلام را در کربلا ماندند و آن گاه راهی نجف شدند و در مدرسه علمیه بخارائی اقامت گزیدند. در نجف اشرف، حوزه درس فقه و اصول دو تن از بزرگان یعنی آیت الله سید ابو القاسم موسوی خوئی قدس سره و شیخ حسین حلّی قدس سره را درک کردند و زمانی طولانی را در محضر ایشان گذراند و در همان ایام، از مباحث برخی دیگر از سرشناسان حوزه از جمله مرحوم آیت الله حکیم قدس سره و مرحوم آیت الله شاهرودی قدس سره نیز بهره برد.
هوشمندی علمی
آیت الله سیستانی دام ظله در حلقه درس استادان خویش، با طرح اشکالات قوی، درک سریع مطلب، تحقیق و تتبّع بسیار و تلاش پیگیر علمی و آگاهی از دیدگاه های گوناگون در زمینه های مختلف علوم حوزوی، درخششی چشمگیر یافت. گواه این مطلب آن است که ایشان در سال ۱۳۸۰ هجری قمری در حالی که سی ویک ساله بود، موفق به دریافت گواهی اجتهاد مطلق از سوی دو استاد خود یعنی آیت الله خوئی قدس سره و شیخ حسین حلّی قدس سره شد. این در حالی بود که از یک سو، آیت الله خوئی، جز برای اندکی از شاگردان خود هرگز چنین اجازه ای صادر نفرموده است که یکی از آن ها آیت الله سیستانی و دیگری مرحوم آیت الله میرزا علی فلسفی از علمای مشهد مقدس بوده و از سوی دیگر تنها کسی که موفق به دریافت اجازه اجتهاد از شیخ حسین حلّی شده، حضرت آیت الله سیستانی است.
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی قدس سره استاد محدثان روزگار خویش نیز در نوشته ای به تاریخ ۱۳۸۰ هجری قمری، مهارت و توانمندی ایشان در علم رجال و حدیث را گواهی کرده است.
آثار علمی
حضرت استاد دام ظله از اوایل سال ۱۳۸۱ هجری درس خارج فقه خود را بر مبنای کتاب مکاسب شیخ انصاری قدّس سرّه آغاز کرد و پس از آن به شرح کتاب عروه الوثقی پرداخت و شرح کتاب طهارت، بخش زیادی از کتاب صلاه، بخشی از کتاب خمس، تمام کتاب صوم و اعتکاف را به پایان برد و شرح کتاب زکات را شروع نمود.
در همان سال ها، به درس های فقهی دیگری پیرامون مباحث کتاب قضا و بحث های «ربا» و «قاعده الزام» و «قاعده تقیه» و دیگر قواعد فقهی نیز پرداخت و مباحث رجالی شامل «حجیّت مراسیل ابن ابی عمیر» و «شرح مشیخه تهذیبین»(تهذیب و استبصار) وغیر آن را نیز در برنامه خود قرار داد.
درس خارج علم اصول را از شعبان سال ۱۳۸۴ هجری قمری آغاز کرد و دوره سوم آن را در شعبان سال ۱۴۱۱ هجری به پایان برد.
در طول سال های یادشده، بسیاری از فضلای برجسته در بحث های پربار و ارزنده ایشان شرکت نمودند که برخی از آنان در شمار استادان بحث خارج شمرده می شوند؛ مانند حضرات آیات شیخ مهدی مروارید، سید مرتضی مهری، مرحوم سید حبیب حسینیان، سید احمد مددی، شیخ مصطفی هرندی، سید هاشم هاشمی و تنی چند از دیگر اساتیدی که در حوزه های علمیه به تدریس اشتغال داشته و دارند.
شیوه های بحث و تدریس:
درس و بحث حضرت آیت الله با سبک تدریس بسیاری از استادان حوزه و صاحبان کرسی درس خارج متفاوت است.
ویژگی درس اصول
در زمینه بحث های اصولی باید به این ویژگی های حوزه ایشان اشاره کرد:
۱ـ سخن از پیشینه تاریخی مباحث و آشنایی با ریشه های آن
چندان که گاه مانند مسأله «بسیط و مرکب بودن مشتق» باید پس زمینه های آن را در مسائل فلسفی جست وجو کرد، و گاه مانند بحث «تعادل و تراجیح» باید با چالش های عقیدتی و سیاسی آشنا بود. استاد در مبحث یادشده چنین تبیین فرموده اند که ماجرای اختلاف احادیث ناشی از کشمکش های عقیدتی و فکری آن روزگار و شرایط سیاسی حاکم بر دوران زندگانی ائمه علیهم السلام بوده است؛ از این رو، روشن است که آگاهی از پیشینه مباحث، بر زوایای این مسائل پرتو خواهد افکند و ما را با واقعیت دیدگاه های مختلف آشنا خواهد کرد.
۲ـ پیوند میان دیدگاه های حوزوی و اندیشه های معاصر
ایشان در بحث خود پیرامون «معنای حرفی» و در بیان فرق میان «معنای حرفی» و «معنای اسمی» و این که آیا این تفاوت ذاتی است یا اعتباری؟ رویکرد صاحب کفایه مبنی بر اعتباری و لحاظی بودن تفاوت را برگزیده اند، اما بنیاد این گزاره را بریک انگاره نوین فلسفی که عبارت از تکثر ادراکی در فعالیت و خلاقیت ذهن آدمی است گذاشته اند که می گوید اندیشه انسان در آنِ واحد می تواند یک مطلب را به دو شکل تصور کند: یک بار به صورت «استقلالی» و «به وضوح» که از آن تعبیر به «اسم» می شود و یک بار به شکل «آلی» و «در خفا» که آن را «حرف» می نامند.
ایشان با ورود به بحث «مشتق» و سخن از کشمکش میان علما در معنای اسم زمان، «زمان» را با نگاه فلسفی نوینی مطرح کردند که عبارت از انتزاع زمان از مکان(=زمکان) همانند انتزاع مفهوم روز و شب از تعاقب نور و ظلمت است.
در مبحث «مدلول صیغه و ماده امر» و بحث از«تجرّی» نیز به نظریه برخی از جامعه شناسان مبنی بر تقسیم «طلب» به «فرمایش» و «خواهش» و «پرسش» پرداختند که بسته به حقیقت درخواست «خواهان» و ویژگی وی از جهت «فرادستی»، «برابری» یا «فرودستی» نسبت به طرف مقابل تفاوت می کند.
ایشان همچنین معیار مجازات و عنوان سرکشی «عبد» و سرپیچی وی از دستور «مولا» را مبتنی بر تقسیم بندی طبقاتی جوامع کهن بشری دانسته اند که در آن جوامع عناوینی مثل «مولا و عبد» و «فرادست و فرودست» و لایه هایی اجتماعی از این دست وجود داشته است؛ بنابر این، به نظر ایشان، دیدگاه یادشده را باید از اندیشه های بازمانده از فرهنگ هایی باستانی دانست که با زبان حقوقی مبتنی بر منافع همگانی بشر بیگانه است و با زبان طبقاتی سخن می گویند.
۳ـ اهتمام به بحث های اصولی کاربردی در فقه؛
طلاب حوزه علمیه با علمای بسیاری روبه رو هستند که گاه چنان در بحث های اصولی فرو می روند که تنها مایه فرسایش اندیشه و فکر است و فقیه را در روند فقاهت وی هیچ بهره ای نمی افزاید. از این شمار مباحث باید به مبحث «وضع» و اعتباری یا تکوینی بودن آن، و این که آیا «حقیقت وضع» بر مبنای «تعهد» است یا «تخصیص»، و بحث های مربوط به موضوع علم و تعریف فلاسفه از عوارض ذاتی علم و مباحثی از این قبیل یاد کرد.
در برابر این رویکرد فراگیر، هر که در درس های حضرت استاد دام ظله بنگرد، خواهد دید که ایشان به مباحث اصولی کاربردی در استنباط، نظیر مباحث «اصول عملیه» و«تعادل و تراجیح» و «عام و خاص» تمام تلاش خود را چنان به کار می بندند که پایه های علمی استواری برای آن بنا کنند. اما در بحث های دیگر از آن قبیل که نام بردیم، تنها به همان اندازه که در دیگر مباحث علمی سودمند افتد یا ثمره ای در فقه داشته باشد، بسنده می کنند.
۴ـ نوآوری و ابتکار
بسیاری از استادان توانمند حوزه از روحیه نوآوری بی بهره اند و تمام تلاش خود را به حاشیه نویسی بر آثار دیگران معطوف می دارند و به جای پرداختن به جوهر و درونمایه مباحث، تنها به زیباسازی ظاهر آن می کوشند، بدین گونه که نخست آرا و دیدگاه های موجود را بیان می کنند، سپس بر پاره ای از آن ها حاشیه می زنند و سرانجام نظری را که به باور خودشان درست تر است، انتخاب می کنند، روش حضرت استاد اما از نوعی دیگر است. ایشان می کوشد تا متناسب با نیاز بحث، مطلب را در قالب جدیدی ارائه دهند، مثلاً در بحث از «استعمال لفظ در چند معنا»، که اصولی ها آن را به عنوان یک گزاره بی ثمر عقلی فلسفی، از نگاه «امکان و استحاله» به بحث می کشند، حضرت استاد آن را از نگاه «وقوع و عدم وقوع» که قوی ترین دلیل امکان است، یا از جهت «ظهور یا عدم ظهور لفظ در چند معنا»مطرح نموده است.
ایشان در هنگام بحث از «تعادل و تراجیح»، بر این باور است که راز و رمز آن در زمینه های اختلاف میان احادیث نهفته است، پس وقتی وارد بحث شدیم و زمینه های اختلاف نصوص شرعی را جست وجو کردیم، مسأله دشواری که ذهن فقیهان و هر محقق و پژوهشگر نصوص اهل بیت علیهم السلام را به خود مشغول کرده است حل می شود و دیگر نیازی نمی ماند که همانند صاحب کفایه روایات ترجیح و تخییر را حمل بر استحباب کنیم.
این بحث را البته دیگران نیز به گونه عقلی صِرف مطرح کرده اند، اما حضرت استاد آن را با شواهد تاریخی و حدیثی فراوانی در آمیخته و از لابلای آن، قواعد مهمی را برای حل اختلاف احادیث بیرون آورده و از همان قواعد در مباحث فقهی خود سود جسته اند.
۵ـ بررسی تطبیقی مکاتب
در میان اساتید معروف است که بحث های علمی خود را تنها در مرزهای یک مکتب یا یک گرایش خاص به پیش می برند، اما آیت الله سیستانی مباحث خود را همواره با اندیشه های مکتب مشهد و افکار مکتب قم و دیدگاه های مکتب نجف اشرف تطبیق داده، از یک سو آرای عالم مشهد مرحوم میرزا مهدی اصفهانی قدس سرهرا مطرح کرده، از سوی دیگر نظریات آیت الله بروجردی قدس سره را به مثابه زبان گویای مکتب قم متعرّض شده اند و سرانجام دیدگاه های آیت الله خوئی قدس سره)و شیخ حسین حلّی قدس سره را به عنوان نظریه پردازان مکتب نجف اشرف به میان کشیده است. این گرایش چند وجهی گوشه هایی تازه از بحث را در برابر ما می گشاید و دیدگاه روشن و نمایانی از واقعیت های علمی را پیش روی ما می نهد.
ویژگی روش فقهی
در خصوص روش فقهی نیز معظم له سبک ویژه ای را دنبال می کند که درس و بحث فقه ایشان را از دیگران متمایز می سازد. این روش از ویژگی های زیر برخوردار است:
۱ـ مقایسه تطبیقی میان فقه شیعه و فقه دیگر مذاهب اسلامی
زیرا آگاهی از تفکرات فقهی اهل سنت در زمان صدور فتوا، همانند اطلاع از موطّأ مالک و فتاوی ابو یوسف و آرای دیگر فقهای ایشان، اهداف ائمه علیهم السلام و دیدگاه های پیشوایان شیعه از صدور احکام را نمایان می سازد.
۲ـ بهره گیری از علم حقوق در برخی از موارد فقهی
مانند مراجعه به قانون اساسی عراق و مصر و فرانسه به هنگام طرح مباحث مربوط در کتاب های بیع و خیارات. روشن است که آگاهی گسترده از دیدگاه های حقوقی معاصر، انسان را از مهارتی حقوقی برخوردار می کند که در پرتو آن می تواند قواعد فقهی را تحلیل کند و مدارک و مستندات و موارد اجرایی آن را توسعه بخشد.
۳ـ نظریه پردازی های نو گرایانه
بیشتر علمای سرشناس ما به پاره ای از قواعد فقهی با همان ساختاری که پیشینیان مطرح کرده اند می نگرند و جز پیرامون صحت و سقم اسناد آن، و بود و نبود مدارک و مستندات دیگر درباره آن، چیزی بر آن نمی افزایند، اما آیت الله سیستانی همواره می کوشد تا ساختار برخی از قواعد فقهی را ترقی بخشد، به عنوان نمونه، در خصوص «قاعده الزام» که برخی از فقها از جهت مصلحت به آن نظر می کنند، بدین معنا که مسلمان مؤمن می تواند در تحقق شماری از خواسته های شخصی خویش، به بعضی از قوانین دیگر مذاهب استناد کند، هر چند مورد تأیید مذهب خودش نباشد، آیت الله سیستانی آن را بر پایه احترام مطرح می کند و به همین اعتبار یعنی حرمت دادن به دیدگاه ها و قوانین دیگران و از رهگذر آزادی اندیشه، آن را «قاعده احترام» می نامد. بر این اساس، قاعده های «هر قومی آیین ازدواج خود را دارند»، و «ازدواج مشرکان با یکدیگر جایز است» در همین راستا می گنجد.
در خصوص قاعده «تزاحم» نیز که فقها و اصولیان آن را به سان قاعده ای عقلی یا عقلایی صِرف مطرح می کنند، حضرت استاد آن را ذیل قاعده «اضطرار» می شمارند که قاعده ای است شرعی و نصوصی همچون « چیزی نیست که خدا آن را حرام کرده باشد، مگر آن که به دلیل اضطرار آن را حلال کرده است» بر آن دلالت دارد، اما این نکته را بر آن می فزایند که مفهوم دو قاعده «اضطرار» و «تزاحم» تنها با انضمام عنصری به نام «متمم جعل تطبیقی» به هم نزدیک می شوند.
ایشان گاه قاعده ای را توسعه می دهند و مثلاً در قاعده «لاتُعاد» که فقها آن را به دلیل وارد شدن نص خاص، مختص نماز می دانند، صدر روایت را که دربردارنده قول حضرت با عبارت «لا تعاد الصلاه الا من خمسه» است، تنها یک مصداق برای کبرایی دیگر می شمارند که در ذیل متن یادشده آمده و حضرت فرموده اند: «و لاتنقض السنه الفریضه». بنابراین قاعده فوق، افزون بر نماز، دیگر واجبات را نیز شامل می شود. از این رو، معیار تقدیم فریضه بر سنت است، خواه در نماز باشد یا دیگر واجبات، و از مصداق های آن می توان به تقدیم وقت و قبله بردیگر اجزا و شرایط استحبابی نماز اشاره کرد، زیرا وقت و قبله از واجبات هستند.
۴ـ نگرش اجتماعی به متون
فقهایی هستند که تنها به حروف و الفاظ بسنده می کنند، بدین معنا که بدون هیچ تلاشی برای گسترده کردن دلالت های متن، خود را در مرزهای الفاظ نص نگه می دارند، اما در برابر این دسته، فقیهانی نیز با در نظر گرفتن فضا و شرایط پیرامونیِ متن، به شناخت دیگر اوضاع تأثیرگذار در دلالت نصوص می پردازند، به عنوان مثال، در رویارویی با این روایت که رسول خدا صلی الله علیه وآله در روز خیبر، خوردن گوشت الاغ را تحریم کرد، اگر به فهم تحت اللفظی بسنده کنیم باید قائل به حرمت یا کراهت خوردن گوشت الاغ شویم، اما اگر از نگرشی اجتماعی پیروی کنیم، خواهیم دید که متن یادشده به شرایط دشوار نبرد با یهود خیبر نظر دارد، زیراهر جنگی نیازمند ابزاری برای حمل اسلحه و جنگ افزار است، و در آن دوران هم برای این کار وسیله ای جز چهار پایان و از جمله الاغ نبوده است. بنابراین، حکم یادشده یک نهی حکومتی و مدیریتی و تنها برای رعایت مصلحت در یک موضوع خاص بوده است که شرایط آن زمان اقتضای آن را داشته و نمی توان تشریع حرمت یا کراهت را از آن استفاده کرد. حضرت استاد در برخورد با متون، شیوه دوم را برگزیده است.
۵ـ آگاهی از مقدمات استنباط
آیت الله سیستانی همواره بر این نکته تأکید دارد که هیچ فقیهی جز با آگاهی گسترده از زبان عربی و ادبیات و شعر و آرایه های ادبی عرب به مفهوم کامل فقاهت دست نخواهد یافت، و تنها از این راه است که می تواند به جای تشخیص موردی، به تشخیص ظهور موضوعی نص نایل شود. ایشان بر این باور است که فقیه باید دامنه اطلاعات خود از فرهنگنامه های زبان عرب و فضای زندگی نویسندگان آن ها و سبک نگارش آنان را گسترش دهد و بداند که این امر در استناد یا عدم استناد وی بر سخن زبان شناسان و لغویان دخالت دارد. به اعتقاد ایشان، یک فقیه احاطه ای تفصیلی به احادیث اهل بیت علیهم السلام و راویان داشته باشد، زیرا برای هر مجتهدی، در راستای کسب اطمینان کامل از صلاحیت مستندات استنباط فقهی خود، علم رجال یکی از ضروریات به شمار می آید. معظم له در این زمینه دیدگاه های ویژه ای، ناهمسو با نظریات مشهور معاصر دارد، به عنوان نمونه معروف است که حضرت استاد در مورد انتساب کتاب ابن غضائری به وی تردیدهای ناروا به دلیل نکوهش های فراوان را نکوهیده اند، و کتاب منسوب به او را ازآنِ وی دانسته و یادآور شده اند که در مقام جرح و تعدیل، بیش از نجاشی و شیخ و امثال آن ها می توان بر ابن غضائری اعتماد کرد. ایشان همچنین در تشخیص راوی و توثیق او وشناخت مسند یا مرسل بودن احادیث وی، همانند آیت الله بروجردی قدس سره از روش طبقه بندی رُوات پیروی می کند.
استاد شناخت کتاب های حدیثی و اختلاف نسخه ها و آشنایی با چگونگی ثبت و ضبط مؤلفان و سبک های تألیفی آنان را ضروری می دانند و این ادعا را که صدوق در ضبط احادیث دقیق تر از شیخ طوسی عمل کرده است، قبول ندارند، بلکه به گواهی قرینه های موجود، شیخ را در نقل از کتاب هایی که نزد وی بوده است، بازگو کننده ای امانت دار می شمارند.
نکات که گذشت از مسائلی است که بسیاری از فقها در مقام استنباط آن را نادیده گرفته، و برخی از آنان بی توجه به گردآوری قرائن مختلف برای تشخیص ظهور موضوعی، به ظهور موردی بسنده کرده، و چه بسا بدون پژوهش در باره مؤلفان و سبک نگارشی آنان، با نقل سخن زبان شناسان به آن تکیه نموده اند وپاره ای از ایشان نیز از زمینه های شناخت نسبت به علم رجال و آگاهی از کتاب های آنان بهره چندانی ندارند.
سیمای شخصیتی
هر کسی که با آیت الله سیستانی معاشرت نموده وبا ایشان نشست و برخاست داشته باشد، در وجود ایشان شخصیتی یگانه با ویژگی هایی معنوی و آرمانی را خواهد دید که اهل بیت علیهم السلام بدان سفارش کرده اند. همین ویژگی ها است که از وی و علمای مخلصی همانند ایشان، نمادهای آشکاری برای تعبیر «عالم ربانی» و این سخن امام علیه السلام پدید آورده است که فرمود: «جریان کار باید در دست عالمانی باشد که امانت دار حلال و حرام الهی هستند».
برای تبیین بیشتر مطلب، در این جا چند مورد از برخوردهای درخشانی را که در حلقه های درس و هم نشینی با ایشان، شخصاً با آن روبه رو بوده ام، یادآور می شوم:
۱ـ عدالت ورزی و احترام به نظر دیگران
در برخورد با ایشان شما آیت الله سیستانی را انسانی خواهید یافت که در پرتو شیفتگی به علم و معرفت و نیل به حقیقت و مقدس شمردن آزادی سازنده بیان و اندیشه، مطالعه فراوانی دارد و کتاب ها و جستارها و دیدگاه های مختلف، حتی نظریات کسانی غیر از اساتید خود یا اندیشه های برخی از شخصیت های ناشناخته دریای پهناور حوزه علمیه را پی می گیرد. گاه می بینید که ایشان در بحث خود به نکته ظریفی از شخصیتی فاضل مانند شیخ محمد رضا مظفر در کتاب اصول الفقه اشاره می کند، و با این که وی از استادان ایشان نبوده است، دیدگاه هایش را باز می گوید و به نقد می کشد، کاری که سیمای نمایانی از انصاف و احترام به اندیشه دیگران را در وجود معظم له باز می تاباند.
۲ـ ادب گفت وگو
حلقه های درس نجف به مباحثه های داغ میان همدرسان یا میان استاد و شاگرد شهرت دارد. گو این که نفسِ این کار بر گستره آگاهی های طلاب و توان علمی آنان می افزاید، اما با اصرار بر این امر در مباحثه ها گاه جدال های بیهوده ای شکل می گیرد که نه تنها به هیچ دستاورد علمی نمی انجامد، بلکه کارکرد آن فقط به قدرت نمایی طرفین مباحثه و ابراز توانمندی های علمی آنان در مناظره خلاصه می شود، و این کاری است که وقت گرانبهای طالب علم را تلف می کند و با بیرون بردن وی از فضای معنوی علم آموزی و مباحثه، او را بی هدف، در گردونه ای ژرف رها می سازد. درس های آیت الله سیستانی دام ظله اما به راستی از جدال هایی این گونه دور است. ایشان در نقد سخن استادان خویش و دیدگاه های دیگران همواره از واژه هایی آمیخته با ادب استفاده می کند، تا حتی اگر نظریات آنان سستی نمایانی داشته باشد و نتوان از آن دفاع کرد، جایگاه و عظمت علما حفظ شود. هر گاه یکی از طلاب نیز پرسشی را مطرح می کند با رویی گشاده و روحیه ای سرشار از روشنگری و راهنمایی با وی سخن می گوید و اگر طلبه ای بخواهد بحث را از گفت وگوی هدفمند به منازعات بی محتوا بکشاند، حضرت استاد می کوشد تا نخست پاسخ را به گونه ای عالمانه بازگو کند و در صورت پافشاری طلبه، ایشان سکوت و خاموشی را بر ادامه سخن ترجیح می دهد.
۳ـ اخلاق آموزشی
تدریس در حوزه های علمیه، مسئولیتی رسمی و برنامه ریزی شده نیست که استاد به ازای دریافت دستمزد به آن بپردازد، زیرا این نگرش، مدرّس را از تحکیم بنیادهای علمی در شاگرد و توجه به پرورش او برای ارتقای سطح دانش وی تا مرزهای شکوفایی باز می دارد. وانگهی، در فرایند تربیت طلاب، تدریس تنها به آموزش های علمی خلاصه نمی شود، بلکه حوزه تدریس مسئولیت سنگینی است که پرداختن به آن نیازمند روحیه عشق و مهربانی به دانشجو و تشویق وی به علم آموزی و رعایت آداب علم نیز هست. اگر گاه در حوزه و دیگر مراکز آموزشی استادانی دیده می شوند که در مسئولیت تدریس و آموزش، جنبه های اخلاص را نادیده می گیرند، باید توجه داشت که در همین حوزه ها استادان مخصلی نیز هستند که اشتغال به تدریس را رسالتی والا می شمارند که باید با روحیه مهرورزی و عنایت کامل به روند علمی و عملی طلاب بدان پرداخت. آیت الله حکیم قدس سره نمونه درخشانی از رعایت خلق و خوی تربیتی در ارتباط با شاگردان و طلاب خود بود، و همان گونه که آیت الله خوئی قدس سره همین رفتار را با شاگردان خود داشت، من همین اخلاق را در شخصیت آیت الله سیستانی دام ظله نیز متبلور یافته ام که ایشان در پایان وقت درس همواره شاگردان را به پرسشگری و انتقاد تشویق می کرد و می فرمود: «باید بپرسید، حتی اگر در باره شماره صفحه بحث خاصی باشد یا نام کتابی، تا به گفت وگو با استاد و ارتباط علمی با وی خو بگیرید». ایشان همچنین ما شاگردان خود را به مقایسه بحث های خویش با پژوهش های چاپ شده و اطّلاع از نقاط ضعف و قوت آن وامی داشت و پیوسته در مورد گرامیداشت علما و پایبندی به رعایت ادب در نقد سخنان ایشان تأکید می کرد و از اساتید خود با احترام و اهتمامی ویژه نام می برد. نکات یادشده تنها چند نمونه از اخلاق برجسته ایشان است.
۴ـ پارسایی
در میان بسیاری از علما و بزرگان به شکلی نمایان مرسوم است که می کوشند تا خود را از مواضع جنجالی و فتنه انگیز دور نگه دارند. شاید کسانی باشند که این رویکرد پرهیز کارانه را نوعی موضعگیری منفی قلمداد کرده و آن را گریز از رو به رو شدن با واقعیت ها و فرار از اظهارنظر آشکاری بشمارند که شرع مقدس بدان حکم فرموده است، ولی با اندکی درنگ نمایان می شود که برای پاسداشت منافع عمومی، گاه همین سکوت و دم فرو بستن، موضعی مثبت و بایسته است، و ورود به صحنه واقعیت و موضعگیری شرعی به شرایط مساعد و زمینه هایی سازگار با آن اوضاع نیاز دارد، مثلاً اگر در صحنه جوامع اسلامی یا حوزه های علمیه جوسازی ها و شبهه افکنی هایی پدید آید که به مفاهیم بنیادین آیین اسلام آسیب وارد آورد، پیش از هر کسی، علما هستند که باید برای تبیین واقعیت ها و برطرف سازی شبهه ها وارد عمل شوند، زیرا به تعبیر حدیث شریف، «هر گاه بدعتی رخ نماید عالم است که باید دانش خود را نمایان سازد و اگر از این کار پرهیز کند نور ایمان از او گرفته خواهد شد».اما اگر فرایند فتنه روندی کاملاً شخصی داشته باشد و فضایی آکنده از افزون خواهی و تعصّب های نژادی و فردی نسبت به یک مرجع خاص یا یک گرایش مشخص پدید آید یا آتش جنگ تبلیغاتیِ دو سویه ای با منشأ کینه و حسادت شعله ور شود، علمای حوزه و از جمله آیت الله سیستانی دام ظله همواره خود را پایبند به سکوت و آرامش و پرهیز از این غوغا سالاری ها می دانند.
از این ها که بگذریم، زهد و پارسایی ایشان در پوشاک ساده و خانه کوچک استیجاری و اثاثیه ناچیز برای زندگی، امری مثال زدنی است.
۵ـ دستاورد فکری
آیت الله سیستانی تنها یک فقیه نیست، بلکه بزرگمردی فرهیخته و آگاه به اندیشه های معاصر و آشنا با دیدگاه های تمدنی گوناگون است که به زمینه های اقتصادی و سیاسی در معادلات جهانی نگاهی ژرف دارد و همسو با پیشرفت های نمایان بشری و اوضاع کنونی، نظریه های برجسته مدیریتی و اندیشه های اجتماعی تازه ای را ارائه داده است، به گونه ای که در نظر ایشان، «فتوا» کارکرد شایسته ای در نیل جامعه مسلمان به خیر و صلاح دارد.
نماز جماعت
در ۲۹ ربیع الثانی سال ۱۴۰۹ هجری، هنگامی که استاد بزرگوارشان مرحوم آیت الله خوئی قدس سره دچار بیماری شده و حضرت استاد بر بالین ایشان بود، آن مرحوم از ایشان خواستند که به جایشان، نماز جماعت را در مسجد خضرا اقامه کند. پس از عدم موافقت اولیه ایشان، آیت الله خوئی بر خواسته خود پافشاری کرد و فرمود: «اگر می توانستم، مانند مرحوم حاج آقا حسین قمی، به لزوم پذیرش این دستور بر شما حکم می کردم». با این جمله، ایشان چند روز فرصت خواستند و سرانجام خواسته ایشان را پذیرفته و از روز جمعه ۵ جمادی الثانی ۱۴۰۹ هجری تا آخرین جمعه ماه ذوالحجه سال ۱۴۱۴ هجری، که درهای مسجد یادشده از طرف رژیم بعث بسته شد، امامت نمازگزاران را بر عهده داشتند.
در صحنه مبارزه
رژیم بعثی از نخستین سال های حاکمیت خود بر عراق، به هر بهانه ای می کوشید تا حوزه علمیه نجف اشرف را به نابودی بکشاند، در همین راستا، به عملیات اخراج گسترده علما و فضلا و طلاب غیر عراقی از عراق پرداخت و در این ماجرا، حضرت استاد دام ظله رنج بسیاری را به جان خرید و خود ایشان نیز بارها تا آستانه اخراج پیش رفت، ودر چند مرحله، بسیاری از شاگردان و طلاب حوزه درسی وی از عراق بیرون رانده شدند. پس از آن، به رغم شرایط دشوار حاکم در روزهای جنگ عراق با ایران، ایشان اصرار داشتند که در نجف بمانند و با ایمان به ضرورت ادامه حیات استقلالی حوزه از دولت، و به منظور پیشگیری از پیامدهای منفی ناشی از نادیده گرفتن این استقلال، تدریس در حوزه علمیه مقدسه را پی گرفتند.
در سال ۱۴۱۱ هجری هنگامی که رژیم بعثی، «انتفاضه شعبانیه» را سرکوب کرد، حضرت استاد دام ظله همراه جمعی از علما، از جمله «شهید شیخ مرتضی بروجردی» و «شهید میرزا علی غروی» بازداشت شدند و در هتل « السلام» و اردوگاه «رزازه»و بازداشتگاه «رضوانیه» مورد ضرب و جرح و بازجویی قرار گرفتند، تا این که خداوند به برکت اهل بیت علیهم السلام موجبات رهایی آنان را فراهم آورد.
در سال ۱۴۱۳ هجری، پس از درگذشت حضرت آیت الله خوئی رضوان الله علیه و تصدّی مرجعیت از سوی حضرت استاد، نیروهای رژیم سابق کوشیدند تا روند مرجعیت دینی در نجف اشرف را دستخوش دگرگونی کنند و بدین منظور هر چه در توان داشتند به کار بستند تا از موقعیت و جایگاه برجسته حضرت استاد در میان مراجع بکاهند و تلاش کردند تا با بهره گیری از راهکارهای گوناگون، از جمله به تعطیلی کشاندن مسجد خضرا در اواخر سال ۱۴۱۴ هجری قمری، در میان مؤمنان تفرقه و جدایی بیندازند.اسناد کشف شده از سازمان های اطلاعاتی نیز حاکی از آن است که به دنبال ناکامی رژیم دراین کوشش ها، نقشه ترور حضرت استاد از صحنه را در سر می پرورانده است. «مکروا و مکر الله و الله خیر الماکرین»
بدین سان، حضرت استاد دام ظله از اواخر سال ۱۴۱۸ هجری به حصر در خانه خود محکوم شد، به گونه ای که در این سال ها حتی از تشرّف به زیارت جدّ بزرگوارشان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز محروم ماندند. ایشان همواره از سوی سازمان های اطلاعاتی و مزدوران رژیم تحت فشار قرار داشت، ولی در برابر همه این زورگویی ها پایداری کرد تا این که خداوند با فروپاشی نظام، بر عراقی ها منت نهاد.
مرجعیت
در واپسین سال های زندگی حضرت آیت الله خوئی رضوان الله علیه میان بسیاری از فضلا، دغدغه های فراوانی برای یافتن شخصی به عنوان جانشین آیت الله خوئی قدس سره و انتخاب مرجعی برای شیعیان مطرح بود که بتواند با حمایت از حوزه علمیه و استقلال مرجعیت دینی را پاس دارد و به شایستگی های علمی و پارسایی و تقوا و حکمت و تدبیری که از ضرورت های بایسته برای یک مرجع تقلید است، آراسته باشد.
بدین سان، نگاه بسیاری از فضلا به حضرت استاد دام ظله معطوف شد، کسی که آیت الله خوئی قدس سره وی را برای امامت جماعت به جای خود در مسجد خضرا برگزیده، و آوازه این اقدام در میان توده های مردم پیچید. این در حالی بود که از یک ربع قرن پیش از آن، در محافل علمی و حوزوی از ایشان به عنوان استادی توانا در بحث خارج یاد می شد.
با درگذشت آیت الله خوئی در ۸ صفر ۱۴۱۳ هجری، گروهی از علمای اعلام و پیشاپیش همه آنان، آیت الله سید علی بهشتی قدس سره و آیت الله شیخ مرتضی بروجردی قدس سره علما و فضلا مردم را به تقلید از استاد ارجاع دادند و در پی آن بود که بسیاری از مؤمنان در عراق و ایران و کشورهای خلیج فارس و پاکستان و هندوستان به تقلید از معظم له روی آوردند. با رحلت آیت الله العظمی سید عبد الاعلی سبزواری در ۲۷ صفر ۱۴۱۴هجری، بیشتر مقلّدان آن مرحوم در عراق و خارج از آن کشور نیز به ایشان رجوع کردند و پس از ارتحال آیت الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی قدس سره در ۲۴ جمادی الثانی ۱۴۱۴ هجری، تقلید از حضرت استاد دام ظله شتابی افزون تر و دامنه ای گسترده تر از سرزمین های اسلامی را فرا گرفت و بیشتر مؤمنان در عراق و احساء و قطیف و ایران و لبنان و کشورهای خلیج فارس و پاکستان و هندوستان و مسلمانان مهاجر در اروپا و آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا و دیگران به تقلید از ایشان روی آوردند و با فوت آیت الله العظمی شیخ محمدعلی اراکی قدس سره و آیت الله العظمی سید محمد روحانی قدس سره رجوع به ایشان قلمروی گسترده تر یافت، به گونه ای که حضرت استاد دام ظله امروزه مرجع اعلای طایفه امامیه به شمار می آیند. خداوند بر طول عمر پر برکت ایشان افزوده و اسلام ومسلمانان را از وجود ایشان بهرمند سازد.
